Na cita Svìssera ai pé dël Viso n° 15, gené-fërvé 2011, pag. 2 ëd Bepe Sané (Dragonòt) Ëd sigur, an passand për la Val Varaita, i l’avreve vëddù, tra Sanpeyre e Casteldelfin, un cartel che a dis, an vàire lenghe, "da sì a ancamin-a la Chastelado". Con ël nòm "Chastelado" as ciamava, ant l’Età ëd Mes, l’àuta Val Varaita, ël teritòri andoa adess as treuvo ij comun ëd Casteldelfin, Blin e Pontcianal. An vers ël sécol che a fà XIII, ambelelì a-i passava ël confin (da le part ëd la borgà Confin ëd Sanpeyre) tra ël Marchesà ëd Salusse e ël Delfinà fransèis. Ant ël sécol d’apress, precisament dël 1343, la Chastelado a l’era intrà a fé part ëd la "Repùblica dj’Escartons". La Repùblica dj’Escartons a l’era formasse con la firma dla "Carta dle Libertà" da part dël Delfin Umbert II d’Albon, e a l’era formà da 5 "Escartons": Briançon (che a fasìa da capital) e Queyras dëdlà dle montagne, Casteldelfin (la Chastelado), Oulx e Val Chison dëdsà dle montagne. La cartin-a a fà vëdde l’estension dla Repùblica (ch’a së s-ciamava ëdcò "Grande Charte"), con bin marcà ij confin d’adess. La popolassion dël temp a l’era ëd quase 40 mila përson-e, le comunicassion a j’ero dzortut travers al Còl dël Mongenèvre e al Còl dl’Agnel. L’eperiensa dla Repùblica dj’Escartons a l’é durà 4 sécoj, e a l’é finìa con ël Tratà d’Utrecht ant ël 1713. Minca agn ij pais ch’a fasìo part ëd la repùblica as radunavo ant un Consèj e a elegìo un Cònsul, che a guidava për n’ann la comunità. La Chastelado, com j’àutr Escartons, a l’avìa na gran autonomìa e a podìa fin-a bate moneda; a tùit j’efet a l’era na cita Svìssera ai pé dël Viso. Ant j’Escartons l’economìa a l’era fiorìa, com as peul vëddse da le costrussion dël temp a Casteldelfin, ver e pròpi palass fin a 5 pian, con rich portaj d’intrada, lobie scolpìe, fontan-e ëd pera, e via parèj. Ël livel d’istrussion ëd j’abitant ëd j’Escartons a l’era, për ij temp, motobin àut, segn ëdcò dla richëssa dla repùblica. A së stima che 9 abitant su 10 a fusso bon a lese, a scrive e a conté. Ij magister a j’ero tanti, e a mostavo ca për ca. L’istrussion a l’era struturà su tre livej: ël prim, anté ch’a s’amparava a lese e scrive, col antërmedi, anté ch’a s’amparava la matemàtica e col àut, anté ch’a s’amparava filosofìa, art e le lenghe. Jë studios a l’han ciamà "paradòss alpin" ël fàit che j’Escartons ëd montagna a j’ero pi svilupà economicament e culturalment che le tère ëd pianura. Ma a-i é pa gnun paradòss, a l’é mach che j’Escartons a j’ero padron a ca soa. Home Page Artìcoj an piemontèis